افکار عمومی و سیاست

هرجا صحبت از «افکار عمومی» باشد بی‌تردید اسمی هم از رسانه و تاثیر آن بر شکل‌گیری افکار عمومی خواهد آمد. رسانه که گستره‌یی از دنیای خبر و مطبوعات تا گفت‌وگو‌های چهره به چهره را دربر می‌گیرد توانسته نقشی جدی در جهت دهی به افکار عمومی داشته باشد و اعضای جامعه را تغذیه کند. برای بررسی افکار عمومی ایرانی و تاثیر آن در سیاست روز و همچنین بررسی نقش رسانه در سوگیری افکار عمومی سراغ یکی از اصحاب رسانه رفتیم. محمد سلطانی فر، مدیرمسوول روزنامه صبح اقتصاد و مدیر کل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیر تحقیقات رسانه‌یی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام به سوالات ما در این زمینه پاسخ داد:

جامعه ایرانی از چه مراجعی برای جهت‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی خود استفاده می‌کند؟
افکار عمومی در ایران منابع و موتورهای محرکه مختلفی دارد. این مراجع از رسانه ملی گرفته تا مطبوعات و رسانه‌های داخلی و خارجی گسترده‌اند و افکار عمومی از یک مرجع خاص تغذیه نمی‌شود. البته اثرگذاری رسانه ملی نسبت به دیگر مراجع در سال‌های اخیر کمتر شده به ویژه در دوران انتخابات سال گذشته دیدیم که موتور حرکتی افکار عمومی مرجعی غیر از صدا و سیماست. صدا و سیمای ایران سیاست‌ها و تاثیر خود را بر جامعه دارد اما مراجع دیگری هم مثل مطبوعات، شبکه‌های برون مرزی و فضای مجازی که امروز نقش آن را نمی‌توان کتمان کرد، در شکل‌گیری افکار عمومی ایرانی موثرند. همچنین نقش تلفن همراه را نمی‌توان نادیده گرفت؛ در عصر امروز کارایی این وسیله ارتباطی بر تبادل اطلاعات غیر قابل انکار است به ویژه اینکه شبکه‌های اجتماعی وابسته به تلفن همراه نقش مهمی در چرخش اطلاعات و اخبار دارند. در دنیای امروز هر شخص دسترسی به تلفن همراه دارد و این مساله نشان می‌دهد دسترسی افراد به اطلاعات و اخبار بیشتر شده است. از طرفی رابطه چهره به چهره هنوز هم بر تعاملات اجتماعی ایرانی‌ها موثر است و شکل‌گیری افکار عمومی در ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اعضای جامعه ایران با وجود وسایل ارتباطی متعدد و رسانه‌های مختلفی که در دست دارند کماکان به تحلیل‌های شخصی دیگران وابسته‌اند و تعاملات فردی نقش بزرگی در سوگیری جامعه بازی می‌کنند. در ارتباطات چهره به چهره دانشجویان موتور محرک هستند و اطلاعات تازه و مهم اکثرا به وسیله آنها در جامعه پخش می‌شود. جوانی و دسترسی این قشر به امکانات روز دنیا و همچنین اخبار، باعث شده تاثیر زیادی در چرخش اطلاعات در جامعه داشته باشند.

جامعه ایرانی یا به تعبیری، افکار عمومی در ایران چه رابطه‌یی با سیاست دارند و چطور بر آن اثر می‌گذارند؟
نقش افکار عمومی در سیاست ایران بسیار مهم است. تاثیر افکار عمومی و سیاست در ایران دوسویه است و این مساله از نقش پررنگ سیاست در جامعه نشات می‌گیرد. سیاست یکی از حوزه‌های تاثیرگذار بر زندگی روزمره مردم است و علاوه بر حوزه سیاسی، مناسبات اجتماعی و فرهنگی را هم تحت الشعاع قرار می‌دهد. تاثیر سیاست در زندگی اعضای جامعه در ایران بیشتر از تاثیر آن در سایر جوامع است. در اکثر کشورهای جهان، سیاست حوزه‌یی مختص فعالان سیاسی است و اقتصاد هم به دست اقتصادیون می‌چرخد. اما در ایران مردم در سیاست دخالت می‌کنند و حق دخالت هم دارند چرا که کوچک‌ترین تصمیم‌های سیاسی بر زندگی آنها تاثیرگذار خواهد بود. همه اقشار در جامعه ایرانی سیاست روز را تحلیل می‌کنند و برداشت‌های خود را دارند. همین تحلیل‌ها، حتی اگر نادرست باشد افکار عمومی ایران را می‌سازد و متعاقبا بر سیاست هم تاثیر می‌گذارد. اعضای جامعه در ایران برای خود حق بررسی سیاست را قایلند و به درستی هم این حق را به خود می‌دهند. مردم به واسطه تاثرات عینی سیاست بر زندگی‌شان بیش از بسیاری جوامع با سیاست درگیرند و افکار عمومی هم همواره حول و حوش مسائل سیاسی می‌چرخد.

جهت‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی جامعه ایران را چطور می‌توان تشخیص داد؟
یکی از اندیکاتورهای مهم برای تشخیص جهت‌گیری افکار عمومی شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی هستند. در چند سال اخیر فضای مجازی در دنیا و متعاقبا در ایران رشد وسیعی داشته و مورد استفاده قشر گسترده‌یی هم قرار گرفته است. بیشتر مردم به امنیت فضای مجازی مطمئنند و با اعتمادی که به شبکه‌های اجتماعی دارند عموما افکار و تحلیل‌های خود را در این شبکه‌ها منتشر می‌کنند. هرچند این احساس امنیت صحیح نیست و نمی‌توان به فضای مجازی مطمئن بود اما گسترش این شبکه‌های اجتماعی مردم را به اظهارنظر و انتشار افکارشان ترغیب کرده است. همین ویژگی شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی را به یکی از بهترین شاخصه‌های تشخیص جهت‌گیری افکار عمومی تبدیل کرده است.

در حال حاضر مطبوعات ایران چه نقشی در جهت‌گیری و پیش‌تر از آن، شکل‌گیری افکار عمومی دارند؟
هرچه جلوتر می‌رویم تاثیر مطبوعات بر افکار عمومی کمتر می‌شود و نقش آنها در جهت‌گیری‌ها رنگ می‌بازد. با وجود رسانه‌های متنوع مخاطب مطبوعات روز به روز کمتر خواهد شد اما کماکان تاثیر خود را خواهد داشت.

برخی معتقدند جهت‌گیری‌های جامعه ایران بیشتر واکنشی و تابع فضا و شرایط زمانی است و نقش تعیین کننده‌یی ندارد، نظر شما در این رابطه چیست؟
در همه کشورها جهت‌گیری افکار عمومی تابع جو است. اما این تابعیت در کشورهای جهان سوم بسیار شدیدتر از جوامع پیشرفته و دموکراتیک‌ است. با این حال افکار عمومی تعیین‌کننده قدرت حکومت‌ها و نظام‌های سیاسی در ایران است. این قدرت را البته در مواقع خاص مثل انتخابات می‌توان دید. افکار عمومی در رویدادهای سیاسی مثل انتخابات ریاست‌جمهوری قدرت خود را در تحولات نشان می‌دهد و نقش مهمی در ایجاد تغییرات سیاسی دارد. اما در جامعه امروز ایران، جهت‌گیری افکار عمومی را فقط و فقط می‌توان در مواقع خاصی مشاهده کرد. خارج از این رویدادها افکار عمومی جایی برای ظهور و بروز ندارد. نه دولت‌ها و نه جامعه در ایران چندان برای ظهور افکار عمومی تلاش نمی‌کنند و جهت‌گیری آن را تنها می‌توان در مواقعی مثل انتخابات دید.

به نظر شما دولت یازدهم چه رویکردی را درخصوص بحث افکار عمومی در پیش گرفته است؟
در حال حاضر نمی‌توان این مساله را مورد بحث قرار داد. تشخیص این رویکرد تنها در مواقعی مثل انتخابات ممکن است. چرا که در چنین رویدادهایی شاخصه‌های خوبی برای تشخیص میزان اهمیتی که دولت برای افکار عمومی قایل است در دست داریم. مگر اینکه گروه‌هایی در کشور به طور علمی این مساله را مورد سنجش قرار دهند.

با توجه به تنوع رسانه‌های جمعی نحوه شکل‌گیری افکار عمومی ایران چه تفاوتی با گذشته پیدا کرده است؟
امروز رسانه‌های جمعی بسیار متنوع‌تر از گذشته‌اند اما تنوع و تکثر رسانه‌های جمعی تاثیری در نقش افکار عمومی نگذاشته و عملا تفاوتی با قبل نمی‌بینیم. در ایران جهت‌گیری افکار عمومی را فقط در آستانه انتخابات می‌توان دید و عوامل دیگر از جمله تنوع رسانه‌ها تاثیر چندانی بر نحوه شکل‌گیری افکار عمومی ندارند.