روابط عمومی و فضای سوم

دکتر حسن بشیر عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (علیه السلام) – فضای سوم در حقیقت یک فضای تداخلی- اجتماعی است که بخشی از آن در فضای واقعی، بخشی دیگر در فضای مجازی و بخشی دیگر در فضای ذهنی شکل می گیرد. این فضا محصول تعامل سه فضای واقعی، ذهنی و مجازی است. در این فضای جدید است که روابط عمومی ها باید فعالیت های جدید خود را تعریف نمایند.

شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)–|| واژه فضا از واژه Spatium در زبان لاتین کلاسیک گرفته شده، و آن را به معنی فاصله، امتداد، جایگاه یا مکان تعریف می کنند. برای این فضا نیز سه بُعد قائل بودند: طول، پهنا و عمق. (عموری، ۱۳۹۷)

لغتنامه دهخدا فضا را به «میدان و عرصه» معنا کرده است (دهخدا، ۱۳۲۵). فرهنگ فارسی معین نیز آن را به «مکان وسیع، زمین فراخ و ساحت» (معین، ۱۳۸۶) معنی کرده است.

بنابراین می توان گفت که عمدتا فضا به مکان، عرصه، ساحت و امثالهم معنا شده است. البته این نگاه شاید متعلق به عصر مدرنیسم و ساختارگرایی بود که تجربه پوزیتویستی که با عینیت ها بیشتر سازگاری دارد، باشد. اما این وضعیت مزبور در عصر پست مدرنیسم و پساساختارگرایی متفاوت بوده و نگاه به مباحث زمان و فضای های مختلف اجتماعی و نیز روابط میان هستی های مختلف وارد مباحث فضا شده اند.

اگرچه بحث فضای سوم یا فضای مرزی میان فضای واقعی و فضای مجازی در سال های اخیر در خارج از کشور مطرح بوده است، اما طرح این مباحث به شکل تخصصی تر مدیون کارهای علمی مسعود کوثری، استاد دانشگاه تهران است. کوثری فضای مرزی را حاصل اشتراک بخش هایی از دو فضای واقعی و فضای مجازی می داند. این فضا که نقطه تماس دو فضای واقعی و مجازی است، حامل بخش هایی از خصوصیات هر دو فضا است. (Kosari and Amoori 2018: 163)

البته مفهوم فضای سوم با رویکرد جدید ریشه در نظریه فضای سوم ادوارد سوجا دارد. سوجا در کتاب پساکلان شهر (Soja, 2000) سعی می کند تا شکاف های بین نظریه پسااستعماری و جغرافیای پسامدرن با استفاده از ایده «فضای سوم» برای ایجاد نوعی از گشودگی و «باز شدن» در فضامندی های زندگی مورد بحث و بررسی قرار دهد. (میراحمدی و ذکی، ۱۳۹۵: ۱۰۵)

سوجا فضای سوم را اینگونه بازنمایی می کند: «من از تعبیر فضای سوم برای اشاره به شیوه خاص تفکر درباره فضای اجتماعی تولیدشده استفاده می کنم. در این شیوه فضامندی زندگی ما، جغرافیاهای انسانی که ما در آنها زیست می کنیم، به همان اندازه حساس و مهم تلقی می شوند که ابعاد تاریخی و اجتماعی» (سوجا، ۱۳۹۶)

با چنین نگاهی به فضای سوم که در راستای نوعی از فضای اجتماعی تولید شده، می باشد، گفتمان ها که ریشه در دانش و تفکر دارند، تحت تاثیر این فضای جدید قرار می گیرند.

مطالعات نگارنده در مورد تعاریف مختلف فضای سوم از سوی اندیشمندان مختلف به جمع بندی ذیل منتهی شده است که محورهای آن درج می شوند:
۱- فضا، همان جامعه یا روابط اجتماعی است.
۲- فضا هم مادی و هم ذهنی است.
۳- فضا کنش متقابل اجتماعی است.
۴- فضا از جمع بدن، زمان و مکان بدن است.
۵- فضا همان فضای ذهنی یا فضای هم آمیز/ آمیخته است.

 بحث فضای سوم عمدتاً با مباحث شرق شناسی و پسااستعماری همراه بود که از سردمداران آن ادوارد سعید (۱۹۳۵)، گاتری چاکراورتی اسپیواک (۱۹۴۲) و هومی بابا هستند. هومی بابا (۱۹۴۹) از اندیشمندانی است که مفهوم «فضای سوم» را در ادبیات علوم انسانی و اجتماعی و به ویژه مباحث فرهنگی وارد ساخت. تلاقی دو فضای ذهنی استعماری و واقعی پسااستعماری، فضای جدیدی را از نظر فرهنگی- اجتماعی به وجود می آورد که هومی بابا آن را «فضای سوم» نامیده است. این فضا، یک فضای ذهنی، اجتماعی و انتزاعی- رفتاری است. بر پایه این فضای جدید گفتمان های مختلفی متولد می شوند که بخشی از آنها ریشه در فضای استعماری و بخشی دیگر در فضای پسااستعماری دارند.

با ظهور فضای مجازی و تعامل فضای واقعی با فضای مجازی، فضای جدیدی مطرح گردید که نام «فضای سوم» بخود گرفت، اما با آنچه که هومی بابا مطرح کرده بود متفاوت است.

در حقیقت، فضای جدید یک فضای تداخلی- تعاملی است که در نتیجه حضور انسان در دو فضای واقعی و مجازی است. این فضا نه فضای ذهنی است و نه فضای مادی است، بلکه یک فضای بینابینی است که در تصورات، رفتارها، و اقدامات انسان تجلی می یابد.

با ظهور این فضای تداخلی- تعاملی، گفتمان ها از دو خصلت واقعی- مجازی برخوردار شده اند. این وضعیت، کشمکش ها و درگیری های گفتمانی را وارد چالش های جدیدی کرده است که بر شیوه های به حاشیه راندگی گفتمان های دیگر تاثیر فراوان داشته است.

اگر ظهور گفتمان های فضای واقعی ریشه در واقعیت های نسبی را بپذیریم که منشأ آنها نوعی از دانش و معرفت عملی بدانیم، گفتمان فضای مجازی که در آن بسیاری از شایعات، دروغ پردازی ها، سخنان غیر مستند، اخبار بدون منبع، و امثالهم وجود دارد، گفتمانی است که اگر از واقعیت خالی نباشد، از واقعیت نسبی نیز برخوردار نیست.

علیرغم این وضعیت، تداخل این دو فضا، نوعی از تداخل گفتمانی ایجاد می کنند که نتیجه آن ظهور «توهم گفتمانی» است. این توهم، اگر چه ظهور واقعی دارد اما از واقعیت عینی و حقیقی به دور می باشد.

در اینجا تلاش شده است که ضمن مرور مباحث فضای سوم از دیدگاه اندیشمندان مختلف بحث تداخل گفتمانی و روابط آن با روابط عمومیها در این فضای جدید مورد بحث عمیقتر قرار گیرد.

با چنین رویکردی می توان گفت که فضای سوم در حقیقت یک فضای تداخلی- اجتماعی است که بخشی از آن در فضای واقعی، بخشی دیگر در فضای مجازی و بخشی دیگر در فضای ذهنی شکل می گیرد. این فضا محصول تعامل سه فضای واقعی، ذهنی و مجازی است. در این فضای جدید است که روابط عمومی ها باید فعالیت های جدید خود را تعریف نمایند.